Pierwszy numer „Karty”, której tytuł nawiązywał do wydawanej w dawnej Czechosłowacji Karty 77, ujrzał światło dzienne 4 stycznia 1982 r. Treść skoncentrowana była oczywiście na sprawach bieżących – w ówczesnej Polsce doniesienia o wprowadzonym kilka tygodni wcześniej stanie wojennym i jego konsekwencjach dla opozycji i zwykłych obywateli były zakłamane, do świadomości publicznej nie docierały informacje o tragicznych wydarzeniach związanych ze zbrojną interwencją komunistycznych władz. Pierwszymi redaktorami pisma byli studenci – Zbigniew Gluza z Politechniki Warszawskiej, Alicja Wancerz i Gwido Zlatkes z polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, a także Piotr Mitzner i Katarzyna Madoń z teatrologii UW.
Kolejnych numerów pisma nie przepisywano na maszynie, ale drukowano na powielaczu. Ich nakład sięgał tysiąca egzemplarzy. Jak wspominał z okazji 40-lecia utworzenia „Karty” Zbigniew Gluza, pierwsi redaktorzy byli przekonani, że opór społeczny będzie tak duży, że stan wojenny szybko zostanie zniesiony. Kiedy jednak okazało się, że scenariusz wydarzeń nie zmierza w optymistycznym kierunku, w 1. rocznicę podpisania porozumień sierpniowych biuletyn o bieżących wydarzeniach przekształcił się w almanach pokazujący postawy oporu i tłumaczący genezę bieżących wydarzeń, a także historyczne odniesienia i zakłamania. Z czasem skupione wokół pisma środowisko stworzyło jeden z największych i najbardziej znanych ośrodków dokumentujących polską historię XX wieku.
Rozpoczęto od gromadzenia relacji świadków. Już po kilku miesiącach od wydania pierwszego numeru biuletynu wydano publikację W stanie. Zbiorowy dziennik stanu wojennego, dokumentującą świadectwa uczestników i świadków represji, jakich dopuszczali się przedstawiciele reżimowej władzy po 13 grudnia 1981 r. W 1987 r. działania „Karty” poszerzono o stworzenie Archiwum Wschodniego, które gromadziło świadectwa Polaków z Kresów Wschodnich represjonowanych przez reżim sowiecki.
Kiedy w 1990 r. wolna Polska stworzyła warunki do nieskrępowanej cenzurą działalności obywatelskiej, środowisko „Karty” nie zaprzestało działania, jak wiele innych działających w czasach opozycji. W ramach dwóch fundacji oddzielono działania „Karty” i Archiwum Wschodniego, jednak obie te instytucje działały w trudnych warunkach lokalowych i finansowych, obserwując wyraźny spadek zapotrzebowania na dokumentowanie historii. Wśród wielu ówczesnych inicjatyw „Karty” było przygotowanie pierwszego po 1989 roku projektu powołania Instytutu Pamięci Narodowej, który nie spotkał się z większym zainteresowaniem. „Uważano, że zajmujemy się starociami, zamiast spoglądać w przyszłość. Dziś widać, jak wielki był to błąd polityczny. Gdyby historią zajęto się poważnie, to w kolejnych dekadach nie mielibyśmy z nią problemów” – uważa Zbigniew Gluza.
Mimo niesprzyjającej atmosfery Ośrodek „Karta” inicjował kolejne działania dokumentujące miniony już czas PRL-u. Powstało Archiwum PRL-u gromadzące relacje na temat życia społeczeństwa w czasach komunistycznych, dokumentowano losy byłych opozycjonistów, wydawano kwartalnik „Karta” i wiele pozycji książkowych opisujących miniony czas. W ciągu 42 lat istnienia Ośrodek „Karta” wydał w sumie prawie 300 książek. Razem z działającą w Rosji organizacją Memoriał stworzono Indeks represjonowanych, czyli wykaz ofiar systemu sowieckiego, którego prowadzenie od 2013 r. kontynuuje Instytut Pamięci Narodowej. Ośrodek „Karta” uczestniczył także w projekcie Mauthausen Survivors Documentation Project, gromadząc polskie świadectwa więźniów tego obozu. Od 2004 r. Ośrodek „Karta” jest gospodarzem Domu Spotkań z Historią, gdzie organizowane są wystawy przybliżające historię XX wieku i działa Archiwum Historii Mówionej. „Karta” jest bardzo aktywna w przestrzeni wirtualnej, gdzie digitalizuje i upublicznia swoje archiwa, kolekcje dokumentów i pism wydawanych przez środowiska opozycyjne w czasach komunistycznych. Włącza się także działania na rzecz Archiwów Społecznych, prowadząc szkolenia, zajmuje się również propagowaniem wiedzy historycznej wśród najmłodszych pokoleń.
Bardzo cenne jest archiwum Ośrodka „Karta”, które liczy ok. 1,5 tys. metrów bieżących zbiorów, prawie 500 tys. zdjęć i ponad 6 tys. nagrań dźwiękowych. To największe w Polsce archiwum społeczne dokumentujące historię najnowszą, m.in. największy zbiór wydawnictw niezależnych z lat 1976–1990, a także wpisana na Listę UNESCO „Pamięć Świata” kolekcja „Solidarność – narodziny ruchu”. Zbiory archiwalne „Karty” są uzupełniane i udostępniane.
Opracowanie: Jolanta Pawnik
