W Lanckoronie działa około 25 stowarzyszeń. Najstarsze jest Towarzystwo Przyjaciół Lanckorony, które przez całe lata opiekowało się budynkiem Izby Muzealnej, finansowało remonty obiektów zabytkowych, od lat organizuje także Rajd Szlakami Konfederatów Barskich, finansuje stypendia naukowe. Kilka lat temu „w uznaniu” za wkład pracy na rzecz Lanckorony władze gminy pozbawiły je siedziby… Podobny los spotkał Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „Na Bursztynowym Szlaku”; o nim kilka słów więcej w dalszej części artykułu.
Kuriozalną sytuacją było pozbycie się ze struktur gminnych LGD Gościniec 4 Żywiołów – takie próby władze gminy podejmowały już trzy lata temu, jednak dzięki zaangażowaniu radnej (w mojej osobie) oraz prezes stowarzyszenia udało się Radę Gminy przekonać, by nie głosowała za wykreśleniem – przedstawiono wyniki finansowe, czyli na co konkretnie przekłada się składka, którą płaci gmina, i w jaki sposób fundusze pozyskiwane przez LGD trafiają do stowarzyszeń i organizacji na działania oraz do mieszkańców, na przykład na uruchomienie czy rozwijanie działalności gospodarczej.
Działalność oddolna ponad wszystko
Hasła, które stworzyły potrzebę powołania Stowarzyszenia Ekologiczno-Kulturalnego „Na Bursztynowym Szlaku”, to: tradycja, kultura, przedsiębiorczość i ekologia. Z czasem stały się motorem jego działania. Stowarzyszenie powstało w 2004 roku dzięki pracy lokalnych liderów z powiatu wadowickiego oraz samej Lanckorony. Głównymi celami stowarzyszenia zapisanymi w statucie są: „wspieranie zrównoważonego rozwoju, podejmowanie działań partnerskich, wsparcie i promocja lokalnych inicjatyw, ochrona dziedzictwa kulturowo-przyrodniczego, wspieranie rozwoju turystyki rękodzieła, edukacja ekologiczna oraz działania na rzecz kobiet i młodzieży”. W 2005 roku stowarzyszenie otrzymało małopolską nagrodę „Kryształy Soli” przyznawaną najlepszym organizacjom pozarządowym prowadzącym działalność pożytku publicznego.
Najważniejsze zrealizowane dotychczas projekty dotyczą produktów lokalnych, edukacji regionalnej, wsparcia w tworzeniu Ekomuzeum Lanckorona (projekt „Rozwój ekomuzeów na rzecz promocji turystyki na obszarach wiejskich i małych miast” realizowany był przez Lokalne Grupy Działania Gościniec 4 Żywiołów, Dolinę Karpia, Partnerstwo na Jurze oraz partnera z Austrii LAG ZeitKultur Oststeirisches Kernland, obecnie kolejna edycja projektu Ekomuzeum Lanckorona przez LGD Gościniec 4 Żywiołów w partnerstwie, między innymi z Fundacją MILA) oraz rozwoju turystyki przyjaznej dla środowiska i turystyki kulturowej.
Stowarzyszenie rozwija współpracę międzynarodową, którą zapoczątkował w tamtych latach między innymi projekt Babiniec. Jego celem było wsparcie kobiet – liderek z terenów wiejskich w ich pracy na rzecz lokalnych społeczności – oraz wymiana doświadczeń poprzez aktywne uczestnictwo w programie Młodzież.
Przy stowarzyszeniu powstała firma społeczna „Horyzonty ITD” Inspiracja. Turystyka. Doradztwo, która świadczyła usługi turystyczne na terenie Małopolski ze szczególnym uwzględnieniem Lanckorony. Obecnie działania te wspiera Biuro Turystyczne Gościniec 4 Żywiołów w partnerstwie z podmiotami prywatnymi, lokalnymi stowarzyszeniami oraz społecznością. Gościniec 4 Żywiołów zainicjował także działania Spółdzielni Socjalnej i utworzenie marki Smaki Gościńca, prężnie rozwijanej i wspieranej.
Przykłady działań na rzecz ekologii to zrealizowany kilka lat temu program „Czyste powietrze”, dzięki któremu za sprawą zakupionego przez organizację przenośnego pyłomierza każdy z mieszkańców mógł zbadać jakość powietrza koło własnego domu. Badaniom towarzyszyła seria spotkań i szkoleń dla mieszkańców gminy Lanckorona, które odbywały się w większości w przestrzeniach prywatnych, ponieważ już wtedy organizacja odczuła brak woli współdziałania ze strony władz samorządowych, co wyrażało się w braku możliwości skorzystania z gminnego pomieszczenia w celu zorganizowania spotkania z mieszkańcami.
Obecnie trwają prace organizacyjne na rzecz kolejnej edycji projektu Ekomuzeum Lanckorona. Towarzyszy mu projektowanie i wydawanie materiałów promocyjnych wspierających rozwój turystyki. To mapki, ulotki i wizytówki miejsc aktywności, które jako nowe pojawiły się na szlaku. Zarządzać tym projektem ma w przyszłości właśnie NBS.
Szlak Bursztynowy, na którym położona jest Lanckorona, powstał dzięki polsko-słowacko-węgierskiej inicjatywie ekoturystycznej zrealizowanej wzdłuż cennego przyrodniczo, kulturowo i historycznie traktu prowadzącego od Budapesztu, przez Bańską Szczawnicę, do Krakowa, a docelowo nad Morze Bałtyckie. Ekomuzeum Lanckorona to sieć rozproszonych w terenie obiektów i eksponatów, które tworzą żywą kolekcję obrazującą wartości przyrodnicze i kulturowe regionu oraz dorobek jego mieszkańców. Ekomuzeum to nie tylko zabytki, to nie tylko miejsca wartościowe z historycznego punktu widzenia, ale także nowo powstałe lub rewitalizowane miejsca, w których podejmowane są działania aktywizujące lokalną społeczność oraz działania w formie oferty turystycznej.
Z mojego i nie tylko mojego punktu widzenia najcenniejszą wartością Lanckorony, oprócz dziedzictwa i niewątpliwych walorów przyrodniczych i kulturowych, jest siła społeczności. Przez te wszystkie lata obserwuję, jak wiele dobrych rzeczy dla kultury i rozwoju turystyki można było tu zrobić tylko dzięki solidarności i działaniu lokalnej społeczności w porozumieniu z bardzo aktywnymi stowarzyszeniami.
Jak wspomniałam, działa ich tu około 25. Jedne od lat, bardzo aktywnie i nieprzerwanie, inne sporadycznie. Powoływane są też nowe, takie jak Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Lanckorońskiej, Stowarzyszenie Egida, Aerostan. To ostatnie to inicjatywa ludzi, którym bliskie są sprawy ekologii i czystego powietrza.
Przez kilkanaście lat siłą napędową dla lokalnych stowarzyszeń oraz dla przedsiębiorców była niewątpliwie działalność najpierw Stowarzyszenia Babiniec, potem LGD Gościniec 4 Żywiołów z prezes Renatą Bukowską na czele, za sprawą którego można było pozyskiwać fundusze na zakładanie i rozwijanie firm, prowadzenie działalności statutowej przez lokalne stowarzyszenia oraz na działania edukacyjne, na przykład – do tego roku – w zakresie ekologii. LGD Gościniec to między innymi wsparcie dla lokalnej przedsiębiorczości w postaci konkretnych dotacji, zrealizowanie wielu projektów wspierających przedsiębiorczość oraz rozwijających i promujących turystykę.
Pisząc o działalności organizacji pozarządowych, nie można pominąć organizacji, które nie działają bezpośrednio w Lanckoronie, ale są z Lanckoroną związane za sprawą ludzi i projektów. To Fundusz Partnerstwo dla Środowiska, który sfinansował pierwszy i jedyny do niedawna przewodnik po Lanckoronie oraz partycypował w opracowaniu mapy ścieżek spacerowych wokół lanckorońskiej góry razem z Towarzystwem Przyjaciół Lanckorony i innymi podmiotami. Obecnie działa jako Fundusz Partnerstwa. Jego liderka Dominika Zaręba wydała piękny przewodnik ekoturystyczny Małopolska w rytmie eko, z dużym rozdziałem o Lanckoronie w kontekście promocji ekoturystyki i wspierania turystyki zrównoważonej. Obszerna książka została wydana w formie drukowanej oraz multimedialnej, dołączona jest do niej mapa. Przewodnik stanowi efekt wieloletniej pracy i rzetelnego poznawania lokalnych miejsc przez autorkę. Jej rekomendacje wsparły kierunki rozwoju nowego miejsca aktywności, jakim jest Zagroda Ławeczki, która w przewodniku została wymieniona w roli atrakcji turystycznej Lanckorony obok rynku, ruin zamku i zabytkowych pensjonatów. Wydany przez Fundusz Partnerstwa oraz Departament Turystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego ekoprzewodnik stanowi przykład dobrej współpracy między organizacjami pozarządowymi a samorządem.
Stowarzyszenie Klub Lanckoroński wyróżnia się niezależnością działania od początków swojego istnienia, czyli od roku 2004. Na przestrzeni lat dało się poznać jako organizacja stojąca na straży prawa, historii i dziedzictwa oraz zasad współżycia społecznego. Dzięki jej staraniom – zakrojonej na szeroką skalę akcji informacyjnej skierowanej do mieszkańców nie tylko wsi Skawinki, ale i całej gminy Lanckorona – udało się zablokować działania zmierzające do zmiany zapisu w planie zagospodarowania przestrzennego, które umożliwiłyby uruchomienie w wiosce kamieniołomu z wydobyciem na skalę przemysłową. Taka inwestycja w maleńkiej wiosce Skawinki, sąsiadującej z zabytkowym centrum Lanckorony, oznaczałaby – w wielkim skrócie – koniec spokojnego, wiejskiego życia, problemy zdrowotne i zrujnowanie sielskiego charakteru Lanckorony. Organizacja finansuje ze składek członkowskich konieczne ekspertyzy prawne, zakupiła także czujnik badania jakości powietrza Airly, który został zamontowany przy ul. św. Jana i służy całej społeczności.
Edukacja muzyczna to u nas działalność ogniska muzycznego dla dzieci z Gminy Lanckorona oraz organizacja co roku jednego z najbardziej lubianych wydarzeń Międzynarodowego Festiwalu Gitarowego – to zasługa Stowarzyszenia Terra Artis. Co roku w lipcu rozbrzmiewają w Lanckoronie dźwięki muzyki gitarowej, ale nie tylko. Do udziału w Festiwalu zapraszani są także wirtuozi i nauczyciele innych instrumentów – skrzypiec, harfy. Warsztatom towarzyszą nieodpłatne koncerty w wykonaniu mentorów, nieformalne spotkania z muzyką, a finałowy koncert w wykonaniu wszystkich uczestników przyciąga tłumy. Od dwóch lat wydarzenie to, współfinansowane ze środków Budżetu Obywatelskiego i przez sponsorów, istnieje dzięki determinacji dyrektora Festiwalu Michała Nagy i jego żony Suzanne. Prezes Stowarzyszenia Leszek Mikos doprowadził także do zorganizowania na lanckorońskim rynku dwóch spektakli operowych – Napoju miłosnego w 2017 roku oraz Strasznego dworu w roku 2019. Co ciekawe, jako statyści wystąpili mieszkańcy Lanckorony i działacze lokalnych stowarzyszeń.
Nie sposób nie wspomnieć o działalności Stowarzyszenia „3 Wionki” z Jastrzębi, które dzięki zaangażowaniu swoich członkiń dba o kultywowanie tradycji, wspomnień, zwyczajów wiejskich spotkań przy domowym jadle i cieście, coraz częściej uczestniczy także w lokalnych i wojewódzkich konkursach, zajmując czołowe miejsca. Członkinie stowarzyszenia wyróżniają wyjątkowe stroje – lniane sukienki, które są wyhaftowane własnoręcznie, oraz bardzo wysoka jakość organizowanych wydarzeń. Stowarzyszenie od lat organizuje wiejskie spotkania z cyklu „Co kobitom w duszy gra?”, zimową porą odbywają się spotkania pod hasłem „Darcie pierza”, a latem – gry i zabawy dla dzieci. Jestem pod dużym wrażeniem jakości działań i rozwoju tej organizacji. Konsekwentnie dba o to prezes Marta Dziadkowiec.
Na uwagę zasługuje działalność lokalnych klubów sportowych wspierających młodzież i dzieci w aktywnościach sportowych i rekreacyjnych, a także działalność OSP – wśród nich najstarsza jest OSP Lanckorona – które organizują akcje oddawania krwi i wspierają wraz z innymi stowarzyszeniami oraz podmiotami akcje pomocowe i zbiórki na rzecz potrzebujących, takich jak ofiary pożarów, dzieci i osoby chore, osoby po wypadkach.
Niestety zakończyło działalność prężnie działające do niedawna Stowarzyszenie Akolada Izdebnicka. Spotkania członków Akolady naznaczone były wspomnieniami i wiedzą historyczną, wydawano publikacje o historii wsi, organizowano spotkania z rękodziełem, dzielono się pasjami. Organizacja przestała istnieć, bo „nie miała przestrzeni na spotkania”.
Przykładem działań lokalnych są Koła Gospodyń Wiejskich oraz stowarzyszenia zakładane przez kobiety mieszkające na wsiach – Stowarzyszenie Lanckoronianki, które po odnowieniu stroju mieszczki lanckorońskiej za sprawą współpracy ze Stowarzyszeniem Babiniec skorzystały z gotowego już projektu, by uszyć samodzielnie stroje, w których reprezentują Lanckoronę podczas wydarzeń. Lanckoronianki promują zupę lanckorońską, dzięki projektom unijnym zadbały o wyposażenie swojej siedziby, prowadzą zajęcia z dziećmi, warsztaty rękodzieła, organizują pikniki charytatywne oraz zbiórki. Prezesem Stowarzyszenia jest radna Katarzyna Łukaszewicz.
Stowarzyszenie Siedlisko Skawinki co roku wspiera organizację Biegu Charytatywnego im. Lucjana Chorążego. „Bieg Lucka” zaprasza także mieszkańców wioski i całej gminy na okolicznościowe wydarzenia, takie jak andrzejki czy bal sylwestrowy. KGW Izdebnik przeprowadziło zbiórkę społecznościową, by skompletować stroje, współorganizuje wiele wydarzeń. Fundacja Mrrruczando pomaga na terenie gminy bezdomnym kotom. Kilka lat temu kilku mieszkańców założyło Stowarzyszenie Aerostan, które działa na rzecz pozyskiwania wiedzy o nowoczesnych źródłach energii i sposobach ogrzewania. W ostatnim czasie powstało też nowe Koło Gospodyń Wiejskich w Łaśnicy. To wspaniałe miejsce stworzyli Anna i Krzysztof Falkowscy dzięki działalności Fundacji Zaułek Animacji oraz pracy własnych rąk.
Bez człowieka ani rusz
Za każdym stowarzyszeniem stoją ludzie – bez nich nie ma nic! Obserwuję to tutaj i uczestniczę w tym, bo od kilku lat także współorganizuję wydarzenia, do których zapraszani są również wielcy artyści. Należy do nich Kazimierz Wiśniak, malarz, rysownik, współtwórca Piwnicy Pod Baranami, który w Lanckoronie zbudował kiedyś dom przy ul. Zamkowej. Mieszkał tu przez kilka lat i corocznie wraca ze swoimi pięknie ilustrowanymi książkami, spotyka się z czytelnikami w gościnnych progach Cafe Pensjonat, gdzie zlokalizowana jest jego pierwsza galeria. Kazimierz Wiśniak pozostawia trwały ślad w lanckorońskiej kulturze nie tylko za sprawą swojej twórczości i książek, ale także charakterystycznych, stylowych logotypów Cafe Arka, Cafe Pensjonat, Dworu w Lanckoronie czy Zaułka Animacji. Jest także redaktorem honorowym i założycielem lokalnego pisma „Kurier Lanckoroński”. Z racji swojej działalności uhonorowany został tytułem Anioła Lanckorony, który jest przyznawany corocznie podczas festiwalu Anioł w Miasteczku osobom zaangażowanym w działania społeczne.
Zobaczyłam to także podczas ostatniej wizyty studyjnej na terenach podbabiogórskich i na terenach wokół Jeziora Czorsztyńskiego w ramach wyjazdu z biurem turystycznym Gościniec 4 Żywiołów. W Beskidzkim Centrum Zabawki Drewnianej, które działa przy Gminnym Ośrodku Kultury w Stryszawie, dyrektor Renata Chudzik zgłosiła zabawkę drewnianą do wpisu na listę dziedzictwa kulturowego. Zachwyciły mnie sposób, w jaki prowadzi to miejsce, i to, jak opowiada o nim z wielką pasją i szacunkiem dla dziedzictwa.
Podobne odczucia miałam, gdy odwiedziłam Stowarzyszenie Sprężyna – Centrum Edukacji Nieformalnej, które tak naprawdę jest siłą napędzającą Ekomuzeum Dziedziny Dunajca. W tym roku zorganizowano tam I Festiwal Trzech Regionów, na co dzień prowadzone są regularne działania wspierające promocję turystyczną regionu. Ta siła to jedna osoba – Natalia. Osoby, którym chce się działać, należy wspierać, żeby nie traciły swojej energii na rzeczy zbędne, tylko mogły skupić się na tym, co istotne – na budowaniu relacji.
Jola Hytkowska
Nauczycielka, edukatorka i specjalistka ds. marketingu, od 2016 r. mieszkanka Lanckorony. Członkini Klubu Lanckorońskiego i LGD Gościniec 4 Żywiołów, prezes Stowarzyszenia Ekologiczno-Kulturalnego „Na Bursztynowym Szlaku”, założycielka i administratorka profilu Lanckorona Turystyczna, radna gminy Lanckorona (Dobra Gmina Lanckorona), pomysłodawczyni, twórczyni i właścicielka miejsca aktywności Zagroda Ławeczki.
